Ο θάνατος του παππού και της γιαγιάς αποτελεί συχνά θέμα ταμπού για τους γονείς μικρών παιδιών. Οι γονείς βιώνουν την απώλεια, αλλά έρχονται αντιμέτωποι με τις ερωτήσεις των μικρών παιδιών τους, που τους φέρνουν συχνά σε πολλή δύσκολη θέση και σε αμηχανία.

«Μαμά, που πήγε η γιαγιά;»

«Πότε θα έρθει ο παππούς να με πάει βόλτα στην παιδική χαρά;»

«Μπαμπά, γιατί κλαις;»

Τι μπορείτε να απαντήσετε σε αυτές τις ερωτήσεις και πώς να μιλήσετε σε ένα παιδί για το "απαγορευμένο" ζήτημα του θανάτου;

Οπωσδήποτε η απώλεια του παππού και της γιαγιάς είναι ένα δυσάρεστο γεγονός, το οποίο καλείται να αντιμετωπίσει όλη η οικογένεια και γίνεται πολύ αισθητό στα παιδιά, ιδιαίτερα όταν τα πρόσωπα αυτά είχαν ενεργό ρόλο στη φροντίδα τους. Οι γονείς έχουν όχι μόνο να αντιμετωπίσουν και να ανταπεξέλθουν στην απώλεια του γονέα τους, που σηματοδοτεί αυτομάτως τόσο πρακτικά όσο και συμβολικά πλέον την ενηλικίωση τους, αλλά και τις συνεχείς ερωτήσεις των παιδιών τους για την απουσία των αγαπημένων τους παππούδων.

Είναι γεγονός ότι θέματα και κατ’ επέκταση ερωτήματα, σχετικά με το πένθος, την απώλεια και το θάνατο είναι αυτά που ταλανίζουν περισσότερο τους ενήλικες, καθώς δυσκολεύονται να τα συζητήσουν ανοιχτά με τα παιδιά. Ωστόσο, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι κάθε είδους απώλεια, όπως ο θάνατος, αποτελεί καθημερινό φαινόμενο, είναι άμεσα συνυφασμένη με τη ζωή, και ως εκ τούτου, είναι μία αναπόφευκτη πραγματικότητα.

Πράγματι, σύμφωνα με τους ειδικούς, ο μέσος άνθρωπος θα κληθεί να αντιμετωπίσει τουλάχιστον σαράντα απώλειες (από ερωτικές και φιλικές σχέσεις που τελειώνουν μέχρι το θάνατο ενός οικείου ανθρώπου ή ακόμα και κατοικίδιου) κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Κι όμως, παρά τη συνεχή αναμέτρηση με την απώλεια που βιώνουμε όλοι ανεξαιρέτως, έχουμε εκπαιδευθεί κοινωνικά να προσπερνάμε τα συναισθήματα που αυτή μας προκαλεί, είτε εκλογικεύοντάς τα είτε απωθώντας τα βαθιά μέσα μας.

Με αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, τα παιδιά δεν εξοικειώνονται με την απώλεια και δεν μαθαίνουν πώς να την αντιμετωπίσουν, με αποτέλεσμα να εξελίσσονται σε ενήλικες που δυσκολεύονται να χειριστούν – τόσο συναισθηματικά όσο και πρακτικά – πληθώρα καταστάσεων που ενέχουν απώλεια, όπως ένα χωρισμό, την αλλαγή εργασίας ή την απομάκρυνση των παιδιών από την οικογενειακή εστία, όταν ενηλικιωθούν.

Επιπλέον, όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως ηλικίας, έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν την αλήθεια, με τρόπο προφανώς ανάλογο του αναπτυξιακού τους σταδίου, σχετικά με την απουσία του παππού ή της γιαγιάς. Ας μην ξεχνάμε ότι το μεγαλύτερο κομμάτι της ανησυχίας που έχουν οι ενήλικες, όταν καλούνται να μιλήσουν σε ένα παιδί για το θάνατο, πηγάζει από το δικό τους άγχος και πιθανώς από τα δικά τους συναισθήματα σχετικά με αυτόν.

Τα  παιδιά δεν γεννιούνται φοβούμενα το θάνατο – ο φόβος του θανάτου είναι επίκτητο συναίσθημα, το οποίο αναδύεται από την άρρητη κοινωνική εκπαίδευση που όλοι ανεξαιρέτως λαμβάνουμε.

Κάθε παιδί έχει το δικό του τρόπο να αντιλαμβάνεται και να βιώνει το θάνατο, και μάλιστα αυτός ο τρόπος μεταβάλλεται ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκεται. Συνεπώς, δεν υπάρχει λίστα με προκαθορισμένα βήματα που πρέπει να ακολουθήσει κανείς για να μιλήσει για το θάνατο σε ένα παιδί. Αυτό, όμως, που πρέπει να γίνει, είναι να δημιουργηθεί ένα περιβάλλον υποστήριξης και κατανόησης, όπου όλες οι ερωτήσεις του παιδιού θα απαντηθούν με σεβασμό και χωρίς επίκριση.

Τι θα πρέπει να έχει υπόψη του ο γονιός ή ο ενήλικας που θα κληθεί να μιλήσει στο παιδί για ένα τέτοιο ζήτημα;

Πρώτα απ’ όλα ειλικρίνεια

Τα παιδιά είναι σε θέση να καταλάβουν αν κάποιος τους λέει την αλήθεια. Η απόκρυψή της τα κάνει να αισθάνονται ότι δεν είναι άξια εμπιστοσύνης για να μάθουν τι ακριβώς συμβαίνει ή ότι δεν άξια σεβασμού – αυτό ισοδυναμεί με μία ακόμη απώλεια για τα παιδιά: χάνουν την εμπιστοσύνη στο άτομο που τους αποκρύπτει την αλήθεια. Στις περιπτώσεις που δεν γνωρίζουμε την απάντηση, αρκεί ένα απλό «δεν ξέρω». Ας μην ξεχνάμε κι εμείς οι ίδιοι ότι κάποιες ερωτήσεις απλά δεν έχουν απαντήσεις.  Επιπλέον, η απόκρυψη της αλήθειας ή η παραποίησή της μπορεί να προκαλέσει σύγχυση στο παιδί.

Απαντώντας με υπομονή

Συχνά τα παιδιά μπορεί να θέτουν ξανά και ξανά τις ίδιες ερωτήσεις, ακόμα και υπό ακατάλληλες συνθήκες, προκαλώντας τον εκνευρισμό των ενηλίκων. Όμως, πρέπει να έχει κανείς πάντα υπόψη του ότι τα παιδιά που βιώνουν πένθος χρειάζονται περισσότερο χρόνο να αφομοιώσουν τόσο τις αλλαγές που θα λάβουν χώρα από εκεί και έπειτα όσο και την έννοια του θανάτου perse. Και τα παιδιά αντιλαμβάνονται τα πράγματα εξ ίσου καλά με τους ενήλικες και βιώνουν την ίδια γκάμα συναισθημάτων. Επομένως, όπως απαιτείται χρόνος για τη μαμά και τον μπαμπά για να επεξεργαστεί και να διαχειριστεί τα συναισθήματά του και τις σκέψεις του για την απώλεια του γονέα του, έτσι συμβαίνει και με τα παιδιά.

Μη φοβάστε τις λέξεις

Η αποφυγή της λέξης «πεθαίνω» και η αντικατάστασή της με άλλες, όπως «κοιμάμαι», «φεύγω ταξίδι», μπορεί να διευκολύνουν τον ενήλικα, ο οποίος έτσι αποφεύγει την ανάδυση άλλων αποριών τύπου «τι είναι ο θάνατος», ωστόσο, αποτελούν πηγή περαιτέρω σύγχυσης για το παιδί, ενώ είναι πιθανόν να προκαλέσουν και άλλα θέματα, όπως φόβο να κοιμηθεί μόνο του ή φόβο αποχωρισμού όταν οικεία και αγαπημένα του πρόσωπα όντως φεύγουν για κάποιο ταξίδι. Αν ο παππούς «έχει πάει ταξίδι» συνεπάγεται ότι ο παππούς κάποτε πιθανόν να ξαναγυρίσει, ότι η απουσία αυτή δεν είναι μόνιμη. Αλλά αν αυτό ισχύει, τότε γιατί ο παππούς δεν επιστρέφει;

Χρησιμοποιήστε απλές προτάσεις

Αν οι εξηγήσεις που δίνονται στο παιδί είναι πολύπλοκες και δεν τις καταλαβαίνει, εκτός του ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος περαιτέρω σύγχυσης, θα σταματήσει να μιλάει για το γεγονός. Εν προκειμένω, η έκφραση «λίγα λόγια και καλά» ταιριάζει απόλυτα στην περίσταση.

Ακούστε ενεργά το παιδί

Είναι σημαντικό να προσπαθήσει κανείς να ακούσει ουσιαστικά όσα λέει το παιδί, δίνοντας του χρόνο να σκεφτεί και να θέσει περαιτέρω ερωτήσεις. Δεν είναι μόνο ο γονιός που έχει χάσει κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο, αλλά και το παιδί.

Ενημερώστε το για το τι θα συμβεί από εδώ και πέρα

Τα παιδιά συχνά αναστατώνονται και αγχώνονται με πρακτικά ζητήματα, όπως ποιός θα τα προσέχει. Είναι χρήσιμο να καθησυχάσουμε αυτό το άγχος, εξηγώντας στο παιδί τι αλλαγές πιθανόν να συμβούν, υπενθυμίζοντάς του ότι πάντα θα υπάρχει κάποιος δίπλα του να το προσέχει.

Απομακρύνοντας το αίσθημα ενοχής

Είναι συχνό φαινόμενο τα παιδιά να νιώθουν ένοχα για τον θάνατο κάποιου αγαπημένου τους προσώπου, στα πλαίσια της μαγικής σκέψης που χαρακτηρίζει την παιδική ηλικία. Τα παιδιά, ειδικά αυτά μέχρι την ηλικία των 11 ετών, χαρακτηρίζονται από εγωκεντρισμό, δηλαδή, θεωρούν ότι μπορούν να επηρεάσουν με τη σκέψη τους τον εξωτερικό κόσμο. Έτσι, για παράδειγμα, ο θάνατος της γιαγιάς μπορεί να πάρει ιδιαίτερες ενοχικές διαστάσεις για ένα εξάχρονο παιδί που είχε θυμώσει με τη γιαγιά που δεν του είχε αγοράσει το παιχνίδι που ήθελε. Επομένως, πρέπει να γίνει απολύτως κατανοητό στο παιδί ότι η δική του συμπεριφορά ή σκέψη δεν είχε καμία επίδραση πάνω στο θάνατο του αγαπημένου προσώπου.

Μοιραστείτε τα δικά σας συναισθήματα με το παιδί

Τα παιδιά ήδη από την ηλικία των 2 ετών αντιλαμβάνονται το πένθος και είναι σε θέση να ανταποκριθούν σε αυτό. Επιπλέον, η ανοιχτή συζήτηση για τα συναισθήματα με το παιδί εξυπηρετεί έναν διπλό σκοπό. Πρώτον, το παιδί μαθαίνει με αυτόν τον τρόπο ότι τα συναισθήματα – είτε αυτά είναι θετικά είτε αρνητικά – είναι σημαντικό να τα βιώνουμε και να τα εκφράζουμε και δεύτερον, ότι δεν ευθύνονται αυτά για το δικό μας πένθος.

Ενθαρρύνετε το παιδί να αναπολεί στιγμές του θανόντα και να διατηρεί ενθύμια από αυτόν

Με αυτόν τον τρόπο, το παιδί μαθαίνει ότι το προσφιλές άτομο που πέθανε μπορεί να μην είναι φυσικά παρόν στη ζωή του, όμως, είναι παρόν στις αναμνήσεις του, αμβλύνοντας έτσι τον παιδικό πόνο.

Η ζωή συνεχίζεται με ελπίδα

Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να καταστεί σαφές στο παιδί ότι το πένθος δεν είναι μία μόνιμη κατάσταση. Τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει σταδιακά θα αμβλυνθούν και θα είναι και πάλι σε θέση να συνεχίσει τη ζωή του κοντά στα αγαπημένα του πρόσωπα.

Η προσέγγιση ανάλογα με την ηλικία των παιδιών

Πέρα από τις παραπάνω γενικές κατευθύνσεις, κάθε αναπτυξιακό στάδιο απαιτεί και διαφορετικό χειρισμό, δεδομένου ότι καθώς τα παιδιά αναπτύσσονται και ωριμάζουν, οι απορίες τους γίνονται πιο ειδικές και απαιτούν πιο ξεκάθαρες απαντήσεις. 

Μικρές ηλικίες

Πιο συγκεκριμένα, στα πρώτα στάδια της ανάπτυξης τα παιδιά αρκούνται σε έναν απλό ορισμό του θανάτου ή έστω σε μία απλή εξήγηση για τον θάνατο. Δεδομένου ότι ακόμα δεν έχουν κατακτήσει την έννοια της μονιμότητας, δεν αντιλαμβάνονται το θάνατο ως κάτι μη αναστρέψιμο, ενώ η μαγική σκέψη που χαρακτηρίζει αυτά τα πρώιμα στάδια ανάπτυξης είναι πιθανό να προκαλέσει συναισθήματα ενοχής.

Επομένως, μια μικρή και εύληπτη ιστορία για τον κύκλο της ζωής με απλά και καθημερινά παραδείγματα, όπως το πέσιμο των φύλλων, ή η σύντομη ζωή μιας πεταλούδας, η οποία θα χρησιμεύσει ως αναλογία του τι συνέβη στον αποθανόντα βοηθά στην κατανόηση του γεγονότος από τα παιδιά μικρής ηλικίας.

Μεγαλύτερες ηλικίες

Καθώς αναπτύσσονται, η έννοια του θανάτου αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον και προκαλεί περισσότερα ερωτήματα, για την απάντηση των οποίων αρχίζουν πλέον να στρέφονται και στους συνομηλίκους τους. Σε αυτήν την ηλικία αντιλαμβάνονται πλέον το μη αναστρέψιμο του θανάτου και το περατό της ζωής. Παράλληλα, διαμορφώνουν και τα συστήματα πεποιθήσεων τους, ενώ  η ανάγκη υποστήριξης από τους συνομηλίκους τους γίνεται όλο και εντονότερη. Έτσι, στις ερωτήσεις που θέτουν σχετικά με τον θάνατο εκφράζονται οι ιδέες που έχουν για τη ζωή και το θάνατο, αλλά και οι φόβοι και τα άγχη τους.

Σε αυτήν την περίοδο, οι μεταφορές και οι αναλογίες μπορεί να εξακολουθούν να είναι χρήσιμες, αλλά καθώς το παιδί μεγαλώνει και ωριμάζει, πιθανόν να του φαίνονται παιδιάστικες, οπότε μία πιο «ενήλικη» προσέγγιση ίσως είναι αποτελεσματικότερη.  Παράλληλα, καθώς το παιδί έχει έρθει πλέον σε επαφή με τον θάνατο μέσα από τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα (ταινίες, ΜΜΕ…), ίσως είναι η καταλληλότερη ευκαιρία για να αποκατασταθούν τυχόν παρανοήσεις και να ανακουφιστούν άγχη και φοβίες.    

Συμπερασματικά

Λαμβάνοντας όλα τα παραπάνω υπόψη καθίσταται σαφές ότι τα παιδιά είναι συνετό να συμμετέχουν με το δικό τους τρόπο, τον ανάλογο του αναπτυξιακού τους επιπέδου πάντα, στη διαδικασία του πένθους. Έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν την αλήθεια, όπως αυτά την καταλαβαίνουν. Η αποσιώπηση του γεγονότος του θανάτου και η αποστασιοποίηση του παιδιού από την διαδικασία του πένθους δεν προστατεύει το παιδί.

Αντιθέτως, σε αυτήν την περίπτωση οι πιθανότητες το παιδί να παρερμηνεύσει και να παρανοήσει γεγονότα και καταστάσεις, με αποτέλεσμα ο θάνατος να αποκτά ένα χαρακτήρα αφηρημένο και μυστικιστικό, είναι μεγαλύτερες προκαλώντας περισσότερα προβλήματα από ότι να τα λύσει. Σε κάθε περίπτωση, ο θάνατος αποτελεί την τελική έκβαση της ανθρώπινης ύπαρξης και είναι κομμάτι της ανθρώπινης φύσης.       

Συνεργάστηκε η κα Ευγενία Σαββίδου, Ψυχολόγος, συνεργάτης το συμβουλευτικού κέντρου "Συν-εργάζομαι" , www.synergazomai.gr

Ημερ/νία δημοσίευσης: 14 Ιανουαρίου 2011